Kontekst praktyki sufizmu
Sufizm uniwersalny Inayata Khana - wprowadzenie. Maciej Wielobób
Sufizm - problemy z definicją
W jednym z ostatnich wywiadów udzielonych przed swoją śmiercią, jeden z największych współczesnych mistrzów sufickich, dr Javad Nurbakhsh (1926-2008) podkreśla, że gdy praktyka medytacyjna jest już zdefiniowana słowami, to przestaje być sufizmem. Praktyka suficka odrzuca dogmatyzm, szufladkowanie i schematyczność, nie ceni się w tej ścieżce kształtowania określonego poglądu na rzeczy. W zamian za to proponuje się indywidualny zestaw praktyk, przydzielany uczniowi (murid) przez jego nauczyciela (murszid/szejk/pir). Głównym motywem jest porzucanie własnych uwarunkowań, które przywiązują nas do mniej lub bardziej subtelnego cierpienia. Z tego też względu niektórzy autorzy klasyfikują sufizm jako specyficzną odmianę szeroko pojętej jogi, obok jogi klasycznej, postklasycznej, buddyzmu itp.
Dwa nurty sufizmu
Gdy przyjrzymy się, kto określa siebie jako sufiego lub swoją praktykę jako sufizm, wyraziście ujawni się podział na dwa - w zasadzie sprzeczne ze sobą - nurty.
Jednym z nich jest sufizm na gruncie religii muzułmańskiej. Podążający za tym nurtem to często teologowie islamscy lub specjaliści prawa wyznaniowego. Jako początek sufizmu datują działalność proroka Mahometa (VI/VII w. n.e.) i jak widać nurt porzucania dogmatyzmu nie jest tu specjalnie istotny. Nie jest on dla mnie szczególnie interesujący i nie stanowi również tła działalności Inayata Khana.
Drugi nurt, ten, który wzbudza moje zaufanie, to nurt mistyczny (jogiczny/ medytacyjny), który wykształcił się na Bliskim Wschodzie (a później rozprzestrzenił na Europę, Afrykę i Azję, w tym na subkontynent indyjski). Przedstawiciele tego nurtu początek sufizmu upatrują najczęściej w czasach starotestamentowego proroka Abrahama, a zatem około 3 tysiące lat przed naszą erą. Ten nurt nie był nurtem teologów dogmatycznych, a mistyków i derwiszów. Inayat Khan, odnosząc się do tego nurtu, używał sformułowania "sufizm uniwersalny" dla określenia swojego nauczania. Słynni sufi tej ścieżki nie raz byli oskarżani o niewierność islamowi, a niektórzy z nich zostali straceni, jak np. Mansur Al-Hallaj.
Wielu sufich z tego nurtu to wybitni poeci, wśród nich Rumi, Shams e-Tabriz, Rabia z Basry, Hafiz. Większość to nietuzinkowe osobowości, prowadzące ekscentryczne życie i nauczanie, z rzadka tylko zdarzali się asceci (najsłynniejszym sufickim ascetą była zarazem jedna z niewielu kobiet-mistyków: Rabia z Basry).
Hazrat Inayat Khan
Hazrat Inayat Khan przyszedł na świat w Barodzie w Indiach w 1882 roku, w rodzinie muzyków. Jego dziadkiem był Maula Bakhsh, wybitny muzyk, nazywany "indyjskim Bethoveenem", założyciel Akademii Muzycznej w Barodzie. To w jego domu Inayat Khan dorastał, stykając się z osobami różnych wyznań, głównie muzułmanami, hinduskimi braminami czy wyznawcami zoroastryzmu. Sam Inayat Khan, tak jak jego dziadek i ojciec (Rahmat Khan), również wykazywał się olbrzymim talentem muzycznym, dzięki czemu w wieku 20 lat został profesorem zwyczajnym Akademii Muzycznej. Wieść o jego wspaniałym głosie i doskonałej grze na vinie szybko rozprzestrzeniła się na całe Indie, przez co był zapraszany do grania na dworach książąt.
Jednakże pomimo bycia docenianym na gruncie artystycznym, młody Inayat Khan nie czuje się spełniony. Pielgrzymuje po Indiach. Odwiedza m.in. grób sufickiego świętego Moineddina Chisti. Atmosfera tego miejsca zachęciła go do dalszych poszukiwań. Wzmogły się one w 1902 roku, gdy zmarła jego ukochana matka i szukał wypełnienia pewnego rodzaju pustki. Coraz częściej przebywał w towarzystwie derwiszów i joginów. Zwracał się do wielu nauczycieli z prośbą o przyjęcie na ucznia, ale oni odsyłali go mówiąc, że nie mogą mu pomóc. W końcu, w 1904 roku, Inayat Khan poznał swojego murszida (nauczyciela), którym okazał się być Hazrat Szejk-al-Maszejk Mohammed Abu Hashim Madani. Hashim Madani inicjował go do sufickiego zakonu Chisti, ale też do 3 innych ścieżek (tarik) sufickich. Inayat Khan uczył się u niego przez 4 lata, aż do śmierci szejka. Przed swoją śmiercią Hazrat szejk pobłogosławił Inayata i polecił mu jechać na Zachód, by zharmonizował go ze Wschodem, przekazując mądrość sufizmu.
Śmierć nauczyciela (1908) zbiega się ze śmiercią ojca (1910). W związku z tym Inayat Khan decyduje się wypełnić życzenie nauczyciela i udać się do USA. Wraz z nim wyruszają do Ameryki brat Maheboob Khan i kuzyn Mohamed Ali Khan. Rok później dołącza do nich najmłodszy brat Inayata - Musharaff Moulamia Khan. Choć Inayata Khana zaskoczył całkowity brak rytmu życia i nerwowy pośpiech na Zachodzie, szybko dostosował się do nowej rzeczywistości, jak również coraz więcej uczniów zaczęło podążać za jego nauczaniem w Ameryce, Anglii, Francji, Holandii i innych krajach. Prowadził też życie rodzinne: poślubił Amerykankę o imieniu Ora Ray Baker (znaną też jako Pirani Ameena Begum), z którą miał czworo dzieci. Jako miejsce swojego pobytu wybrali Suresnes w pobliżu Paryża. Tam też odbywały się doroczne Letnie Szkoły, gdzie zjeżdżali się muridzi (uczniowie) z całego świata, by móc uczyć się u Inayata Khana. Oprócz tego Hazrat Inayat Khan intensywnie podróżował z wykładami. W 1927 roku, wyczerpany intensywnym trybem życia, zmarł przedwcześnie w Indiach.
Praktyki szkoły ezoterycznej (zakonu sufi)
Najważniejszą częścią nauczania Inayata Khana - sufizmu uniwersalnego (w odróżnieniu od sufizmu islamskiego, patrz wyżej "Dwa nurty sufizmu") - były praktyki Zakonu Sufi czyli Szkoły Ezoterycznej (Wewnętrznej). Zakon Sufi jest inicjacyjną ścieżką (tarika/tariqua) praktyki medytacyjnej, co oznacza, że aby zostać wprowadzonym przez nauczyciela do określonych praktyk, wymagana jest formalna inicjacja w linię przekazu, rytuał, w którym uczeń potwierdza swoją chęć uczenia się od danego nauczyciela i w określonej linii przekazu.
Sufizm uniwersalny Inayata Khana proponuje wielość różnych praktyk, które w pewnym uproszczeniu można zamknąć w następujących grupach:
- kontakt osobisty z nauczycielem, przebywanie z nauczycielem,
- studiowanie tekstów wskazanych przez nauczyciela,
- proste ćwiczenia fizyczne,
- inwokacje, modlitwy i błogosławieństwa,
- ćwiczenia oddechowo-oczyszczające (np. 20 oddechów oczyszczających) i oddechowo-koncentracyjne (nazywane pranajamą lub kasab),
- koncentracja (murakaba lub muraquaba),
- shagal (ćwiczenia związane z pracą ze zmysłami),
- wazifa (praktyka medytacji z mantrą intonowaną na głos, czasem dodatkowo z koncentracją wzrokową lub wizualizacją),
- fikar/fikr (praktyka medytacji z bezgłośną mantrą podawaną w myślach, synchronizowaną z oddechem),
- sama/sema (praktyka ciszy poprzedzana przez muzykę medytacyjną),
- zikar (inaczej zikr, dhikr; praktyka medytacyjna, w której dana mantra łączona jest z ruchem tułowia i wybraną intencją).
Każda z tych grup praktyk jest stosowana w ściśle określonym celu. Ćwiczeń fizycznych używamy w praktyce sufickiej do uwolnienia się od napięcia, wzmocnienia ciała i przygotowania do medytacji. Modlitwy są stosowane do nadania odpowiedniego stanu umysłu tj. wzniesienia umysłu do określonego ideału. Praktyki oddechowo-oczyszczające i oddechowo-koncentracyjne stosuje się dla oczyszczenia ciała i umysłu, jak również przygotowania do medytacji. Podobny wymiar ma praktyka murakaby (koncentracji), shagal (praktyk powściągania zmysłów) i sama (praktyki ciszy po medytacji z muzyką). Wazifa i fikar obrazują dużą różnorodność praktyk medytacyjnych w oparciu o mantrę. Mają wspomagać pracę nad określonymi jakościami, ponieważ każda mantra (wazifa) jest związana z daną jakością. Zikar jest zespołem praktyk, które mają doprowadzić do porzucenia swoich fałszywych uwarunkowań i zrozumienia swojej prawdziwej, wolnej od cierpienia, natury.
Niektóre linie przekazu, wywodzące się z nauczania Inayata Khana, proponują także medytacje chodzone (chodzony zikar, chodzony fikar) oraz tańce medytacyjne. Jedna i druga technika są jedynie praktykami przygotowawczymi do właściwej praktyki medytacyjnej (wazifa, fikar i szczególnie zikar).
Inne obszary nauczania Inayata Khana
Przekaz Inayata Khana nie ograniczał się jedynie do nauczania praktyki medytacyjnej (a zatem do Szkoły Ezoterycznej/Zakonu Sufi). Obejmował także inne obszary. Zasadniczo w głównym nurcie linii przekazu Inayata nauczano w następujących obszarach:
- Szkoła Ezoteryczna (Zakon Sufi) - praktyka medytacyjna, charakter tej gałęzi nauczania sufickiego opisałem już powyżej;
- Powszechne Nabożeństwo (Universal Worship) - rytuał, w trakcie którego osiąga się jedność doświadczenia w ramach odmiennych religii poprzez czytania z objawionych ksiąg różnych religii na jeden wybrany temat;
- Zakon Uzdrawiania - tworzą go grupy nastawione na pracę ze świadomością nakierowaną na uzdrawianie;
- Symbolika mistyczna - obszar praktyki nakierowany na głębsze rozumienie symboli w naszym życiu codziennym, sedno tej praktyki zawiera się w 2 rytuałach: taneczno-teatralnym rytuale 5 elementów i opartym o symbolikę rolniczą rytuale Ziraat;
- Braterstwo (Wspólnota) - jest to obszar nauczania sufickiego, gdzie przekazuje się osobom nieinicjowanym w Zakon Sufi (Szkołę Ezoteryczną) pewne treści nauczania sufickiego, które są zrozumiałe i dostępne dla osób nieinicjowanych, a które mogą przynieść im wymierne korzyści w życiu codziennym.
Nieco poza tym głównym nurtem działają też dosyć prężnie grupy "Tańców uniwersalnego pokoju", a nawet swego rodzaju Zakon Rycerski (Kawalerowie Czystości Zakonu Hazratiya - Futuwwat-i Safwa-yi Silsila-yi Hazratiyya), który ma na celu systematyczne i refleksyjne praktykowanie zasad dobrego współżycia społecznego (tzw. żelazne, brązowe, srebrne i złote zasady wg Inayata Khana). O tej specyficznej aktywności napiszę kiedyś w odrębnym artykule.
- -
Maciej Wielobób jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich nauczycieli jogi. Kształci nauczycieli jogi, prowadzi kameralną szkołę jogi w Krakowie, warsztaty jogi i medytacji w całej Polsce, pisze najpopularniejszego w Polsce bloga o jodze i medytacji.
Jest autorem książek o jodze i medytacji ("Terapia jogą", "Psychologia jogi" i "Medytacja w życiu codziennym"). Jest również nauczycielem sufickim uprawnionym do udzielania inicjacji w linii przekazu Inayata Khana.
[…] który przywiózł na Zachód nauczanie tzw. sufizmu uniwersalnego. Jak napisałem kiedyś w moim artykule o sufizmie uniwersalnym, sufizm bardzo trudno zdefiniować. Albo suficcy mistrzowi odrzucają w ogóle potrzebę […]