Kontekst praktyki sufizmu
Praktyki oddechowe w sufizmie uniwersalnym. Maciej Wielobób
W przeciwieństwie do historycznej już ścieżki jogi klasycznej, której autor – Patańdżali Mahariszi – skodyfikował i dokładnie zdefiniował całą praktykę, większość szkół sufizmu unikała dokładnego definiowania praktyki, podkreślając w zamian za to rolę relacji nauczyciel – uczeń. Dlatego praktyki oddechowe w sufizmie (w tym w sufizmie uniwersalnym) nie są tak dokładnie zdefiniowane jak pranajama w Jogasutrach Patańdżalego, tylko stanowią dosyć rozległy zbiór praktyk, których się używa do różnych celów. To, o czym trzeba pamiętać, to fakt, że zasadniczo kontekst tych praktyk nie jest fizjologiczny (wydłużanie oddechu, ćwiczenie układu oddechowego), a koncentracyjno-medytacyjny: mają oczyszczać umysł i uczyć koncentracji.
Dla celów szkoleniowych, a zatem dla pewnego uporządkowania, pozwalam sobie pogrupować praktyki związane z oddechem w tradycji Inayata Khana w kilka typów praktyki oddechowej. Warto pamiętać, że takie uporządkowanie jest po części zabiegiem sztucznym, ale myślę, że mimo to pozwoli zrozumieć celowość używania konkretnych praktyk oddechowych.
Z mojego punktu widzenia proponuję podział na 7 grup praktyk, z których każdą pokrótce opisuję poniżej.
Pierwsza grupa to ćwiczenia oddechowe sensu stricto. Można tu zaliczyć zasadniczo 3 ćwiczenia:
a. wydłużanie poszczególnych faz oddechu (korzystając zazwyczaj z pomocy metronomu),
b. praca z kontrolowanym rytmem oddechu w trakcie marszu,
c. prosta praca z oddechem naprzemiennym, będąca przygotowaniem do praktyki kasab, którą omawiam poniżej
Ta grupa ma za zadanie przygotować układ oddechowy w taki sposób, by np. nasz płytki oddech nie był dla nas przeszkodą w realizowaniu "zadań koncentracyjnych" w kolejnych grupach praktyk.
Drugą grupę określiłbym jako praktyki oddechowo-oczyszczające. Należą do niej dwie bardzo ważne praktyki, proste i doniosłe zarazem, szczególnie pierwsza z nich.
a. 20 oddechów oczyszczających (+ ew. Najaz)
b. Oddech 5 żywiołów, który jest rozwinięciem "20 oddechów...".
Oba ćwiczenia oczyszczają umysł z nadmiaru wrażeń, harmonizują energetykę organizmu oraz wprowadzają określoną pracę koncentracyjną (wizualizacje i synchronizowanie myśli z oddechem). W tym drugim wymiarze stanowią przygotowanie do praktyki medytacyjnej znanej u sufich jako fikar (fikr).
Trzecia grupa to ćwiczenia oddechowo-koncentracyjne. Do tego typu praktyk należą dwa ćwiczenia, w których pracę oddechową łączy się z prostą koncentracją, najczęściej wizualną lub wręcz wizualizacją.
a. Oddech z koncentracją (wpatrywanie się w punkt w trakcie pracy z określonym rytmem oddechu, ew. wizualizacja tego punktu),
b. Oddechy z wizualizacją kształtów geometrycznych (np. oddech składający się z 3 faz – wdech, zatrzymanie po wdechu i wydech – może zostać zwizualizowany w postaci trójkąta, a długość boków tego trójkąta będzie odpowiadać długości poszczególnych faz oddechu).
Powyższe ćwiczenia ugruntowują pracę z zatrzymaniem oddechu po wdechu i po wydechu, jak również ćwiczą koncentrację na obiektach konkretnych, przygotowując w tej sposób umysł do koncentracji bardziej abstrakcyjnej w Kasab.
Czwartą grupę określa się jako praktyki oddechowe projekcyjne. W tego typu ćwiczeniach wraz z poszczególnymi fazami oddechu kierujemy jego świadomość w wybrane miejsca w ciele, czasami pracując dodatkowo z wazifą (mantrą). Najczęściej pracuje się w ten sposób dla celów związanych z uzdrawianiem.
Piąta grupa to Kasab, czyli praktyki oddechowo-koncentracyjne z abstrakcyjnym przedmiotem koncentracji. W Kasab pracując z oddechem naprzemiennym i zatrzymaniami oddechu, wprowadzamy koncentrację abstrakcyjną związaną z odczuciem wdychania, wchłaniania i oddawania (boskiej) energii. Jest to grupa ćwiczeń, przydzielanych po pewnym czasie praktyki ze względu z jednej strony na dłuższe zatrzymywanie oddechu, a z drugiej – większą trudność pracy koncentracyjnej.
Kasab zamyka grupę praktyk oddechowo-koncentracyjnych sensu stricto, ale w kontekście oddechowym mieszczą się też dwie inne grupy praktyk, o których napiszę szerzej kiedy indziej, a mianowicie shagal i fikar.
Shagal jest grupą ćwiczeń, w której pracujemy nad wycofaniem zmysłów, a zatem nad przejściem z zewnętrznych wrażeń zmysłowych na wrażenia wewnętrzne. Dzięki temu wrażenia zmysłowe nie stanowią przeszkody w praktyce medytacyjnej i w pracy z wrażeniami umysłowymi. W tradycji sufich uważane jest za dosyć zaawansowaną praktykę, przydzielaną raczej osobom z pewnym doswiadczeniem medytacyjnym.
Fikar (fikr) jest ćwiczeniem medytacyjnym, w którym mentalne powtarzanie wazify (mantry) synchronizujemy z oddechem i czasami jeszcze z dodatkowym przedmiotem koncentracji.
* * *
Jelal, Jemal i Kemal
Sufi postrzegają świat jako rządzony trzema siłami: Jelal (dżelal) – siła/moc, Jemal (dżemal) – łagodność/piękno i Kemal – doskonałość/równowaga. W praktykach oddechowych (szczególnie oddechowo-koncentracyjnych i Kasab) bardzo często odwołujemy się do tych trzech sił, pragnąc uzyskać określone rezultaty.
Aspekt Jelal reprezentuje siłę, moc i kreatywność natury. Możemy odnaleźć moc Jelal oddychając prawym nozdrzem, kładąc w praktykach oddechowych nacisk na wdech i zatrzymanie oddechu po wdechu, pracując prawą ręką (lub zaczynając pewien ruch od prawej ręki), stawiając pierwszy krok prawą nogą. Aspekt Jemal reprezentuje łagodność, piękno oraz wrażliwość. Możemy go aktywować, kładąc nacisk na wydech i zatrzymanie oddechu po wydechu, rozpoczynając oddech lewym nozdrzem czy ruch lewą nogą lub ręką. Gdyby zastanowić się, które narządy zmysłów lub działania są powiązane z którą siłą, to musielibyśmy powiedzieć, że to co pokazujemy jest Jelal, a to co widzimy jest Jemal; to, co mówimy jest Jelal, a to co słyszymy jest Jemal. Myśl samoistnie zrodzona w naszym umyśle jest Jelal, myśl zrodzona ze względu na zewnętrzne wpływy jest Jemal.
Każda osoba ma osobowość, która wyraża bardziej którąś z tych dwóch sił. Osoba temperamentna, odważna, pełna energii jest Jelal. Ktoś, kto ma w sobie dużo dobroci, tolerancji, pokory, łagodności, skromności jest Jemal.
Warto też zauważyć, że pora dnia również może wpływać na to, którą siła będzie wyraźniej się manifestowała w naszym działaniu.
Kemal to aspekt równowagi i harmonii (ale i siła destrukcji/asymilacji), gdy obie siły pozostają w idealnej równowadze. To stan medytacyjny. Ma dwa aspekty – tymczasowy i właściwy. Gdy Jelal zaczyna przechodzić w Jemal lub odwrotnie, musi przemienić się na chwilę w stan Kemal. To jego tymczasowe doświadczenie. We właściwym Kemal oddech biegnie równo prawym i lewym nozdrzem, jest ono kulminacją sił Jelal i Jemal. Kemal zachodzi, gdy Jelal i Jemal spotykają się, co z punktu widzenia zwykłego człowieka musi rodzić konflikt. Jednakże sufi mówią, że wszystko na tym świecie jest albo Jelal, albo Jemal, tylko doświaczenie Boga (Absolutu) może być Kemal. O ile osobowość typu Jelal lub Jemal może być udziałem kogokolwiek, to osobowość typu Kemal jest charakterystyczna dla oświeconych.
- -
Maciej Wielobób jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich nauczycieli jogi. Kształci nauczycieli jogi, prowadzi kameralną szkołę jogi w Krakowie, warsztaty jogi w całej Polsce, pisze najpopularniejszego w Polsce bloga o jodze/ medytacji.
Jest autorem książki "Terapia jogą", ebooka o pranajamie oraz ponad 200 artykułów o jodze, medytacji itp. Jest również nauczycielem sufickim uprawnionym do udzielania inicjacji w linii przekazu Inayata Khana.
[…] Poniżej jednak załączam inny podział praktyki pranajamy, który w sposób niezależny od systematyki jogi klasycznej, w dosyć jasny sposób kategoryzuje praktykę poszczególnych technik oddechowo-koncentracyjnych. Podział ten jest oparty na najbogatszej pod względem technik pranajamy znanej mi szkole, a konkretnie zakonie sufich Inayata Khana – mój pełny artykuł o praktykach związanych z oddechem w tej linii przeczytacie tutaj. […]